Ассаламу алайкум азиз биродар! Асли ичимдаги гапларни гапирдиз. Аллох илмингизни зиёда қилсин. Шу гапларингизга кўшимча сифатида куйидаги ўз ожизона фикрларимни келтирмокчиман...
Жадидлар хаётини ўрганишнинг ахамияти нимада?
Бугунги кунда, алхамдулиллох, мустакил диёрда яшаяпмиз. Аммо купчилик буни таббий хол, худди мустакиллик осмондан бошимизга тушган бахтдек билишади. Бахт деб билишса хам канийди, совет даврини яхши сўзлар билан эслаб, мустакиллигимизни қарғийдиганлар хам топилади. Бугунги кунда яшаётган давлатимизнинг мустакиллигимизга осонликча эришмаганимизни эслашимиз керак. Зеро бу йўлда, канчадан - канча ноёб, Ватан учун ўз хаётларини фидо килдилар инсонлар, жумладан, Махмудхўжа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулла Кодирий, Чулпон каби буюк инсонлар нохак, "жадид", "халк душмани" ва бошка шунга ўхшаш айблар билан катл этилдилар.
Бизни маърифатли, илмли бўлишимизни истаган инсонларни унутамиз, бизга арок ичишни ўргатган инсонларни эса баъзан улуглаймиз, улар пайтида яхши яшаганмиз деб.
Аждодларимизга нисбатан муносабатимиз шуми? Ундай бўлса, холимиз вой. Нечоғлик, шунча жон нега куйган? Чўлпоннинг сўзларини эсланг ва фикр килинг.
Тириксен, ўлмагансен,
Сен-да одам, сен-да инсонсен.
Кишан кийма,
Бўйин эгма,
Ки сен хам хур туғулғонсен!
Биз шу сўзларга монандмизми? Йўк! Балки бизни ахволимиз Чўлпоннинг бошка сатрларида тасвирланган:
Милтираган хира чироксен, йўксил,
Ел каттикрок келиб урса, ўчарсен...
Баъзи одамлар жадидчиларни бидъатчилар дейди. Бу ерда, христианларнинг Ўрта асрлардаги холати эсимга тушади. Христианлар ўзлари Ўрта сарларни тарихларидаги қоронғу замонлар деб атайдилар. Зеро, шу замонда Коперник сингари олимлар ўз кашфиётлари учун черков рухонийлари томонидан "еретик" деб аталиб, гўёки ўз кашфиётлари инжилдаги "хакикат"га тескари бўлгани учун оловда ёкиб юборилганлар. Ислом дунёсида эса бу замонда илм - маърифат гуллаган пайтлар эди.
Энди жадидлар бўйича аналогия келтирадиган бўлсак, Махмудхўжа Бехбудий тарихни ўрганиш керак, деганида, ўша пайтдаги дин уламолари, йўк, диний илмларни ўрганиш керак, деганлар. Шунда, Бехбудий Қуръонни учдан бири тарихий вокеа ходисалардан иборат-ку, деб жавоб берган. Илм ўрганиш мухимлиги тўгрисидаги хадисни бир томонлама, яъни дунёвий илмларни кўйиб факат диний илмларни ўрганиш кабилидаги ёндашиш туфайли хам Ўрта Осиё халклари таназзулга учраб, русларга карам бўлиб колган деб ўйлайман. Яна Аллох билгувчирокдир.